Wat is endometriose?

Bij de menstruatie komt er niet alleen bloed naar buiten, er loopt vrijwel altijd ook wat bloed via de eileiders terug de buikholte in (de retrograde menstruatie). In dit bloed zitten afgestoten endometriumcellen. Deze celletjes dwarrelen neer onderin het kleine bekken. De meeste cellen zijn dood en worden opgeruimd, maar levende cellen kunnen zich hechten aan het buikvlies (peritoneum) of aan het oppervlak van organen zoals baarmoeder, eierstokken, eileiders, blaas, urineleiders, sigmoïd (deel van de dikke darm), endeldarm en blinde darm. Als baarmoederslijmvliescellen zich buiten de baarmoeder hebben genesteld spreekt men van endometriose. De plekjes met endometriumcellen worden endometriosehaarden genoemd. Retrograde menstruatie is de meest voorkomende oorzaak van endometriose. De meeste vrouwen menstrueren regelmatig retrograad, maar slechts een deel van hen krijgt de ziekte endometriose, een nog kleiner deel diep infiltrerende endometriose (DIE), een ernstige ziekte.

 

Menstruatie

De menstruatiecyclus duurt ongeveer 28 dagen. Halverwege de cyclus komt er een eitje vrij uit een van de twee eierstokken. Als zo'n eitje wordt bevrucht rolt het via een eileider naar de baarmoederholte. Daar kan het zich dan innestelen in het 5 mm dikke baarmoederslijmvlies (het endometrium, de binnenbekleding van de baarmoederholte). Zo ontstaat een zwangerschap.
Als zo'n eitje niet wordt bevrucht, laat het baarmoederslijmvlies twee weken later los en komt het in stukjes en brokjes met wat bloed naar buiten: de  menstruatie (ongesteldheid).
Menstruaties verschillen per vrouw ten aanzien van duur, hoeveelheid bloedverlies en pijnlijkheid.

 

Wat zijn de gevolgen?
De endometriosehaarden gedragen zich als baarmoederslijmvlies. Tijdens de cyclus groeien ze onder invloed van de eigen hormonen of gebruikte hormonen (zoals die in de anticonceptiepil zitten). Bij de menstruatie of pilbloeding ontstaan er bloedinkjes in de endometriosehaarden. Dit geeft irritatie van het buikvlies of van de organen waar ze op zitten. Het kan zijn dat het afweersysteem van het lichaam die plekjes volledig opruimt, maar er kunnen ook littekens achterblijven. Als het opruimen mislukt kan endometriose uitgroeien en blijven er in de littekens endometriosecellen zitten. Als deze haarden tijdens iedere menstruatie bloeden, groeien die littekens, en ontstaat er geleidelijk een chronische ontsteking met vergroeiingen (bv geknikte of vernauwde darm) en verklevingen tot gevolg.

Endometriosehaarden kunnen op meerdere plaatsen in het kleine bekken voorkomen, maar ook op slechts een enkele plek en daar ingroeien, bv in de darm of blaaswand. Endometriosehaarden op de eierstokken veroorzaken cystes (holtes), ook wel chocoladecystes genoemd.
Hoe ontstaan de klachten?
Het buikvlies is erg gevoelig. De maandelijkse bloedinkjes van endometriosehaarden op het buikvlies veroorzaken pijn en verhevigen de menstruatiepijn. Vervormde organen (bv. een geknikte of vernauwde darm), cystes in de eierstokken, vergroeiingen en verklevingen tussen organen, en de chronische ontsteking zorgen voor ondraaglijke menstruatiepijn en voor chronische buikpijn. Endometriosehaarden hoog achter in de vagina en in de endeldarm geven pijn bij het vrijen, in de darmwand veroorzaken ze pijn bij de stoelgang en kan er ook bloed of slijm op de ontlasting worden gevonden. In de blaas veroorzaakt endometriose blaaskrampen, soms bloed in de urine. Soms groeit endometriose om een urineleider heen waardoor de afvloed van urine wordt belemmerd en een nier geleidelijk verloren gaat; dit kan gepaard gaan met hevige rugpijn of pijn in een flank tijdens de menstruatie. Naast verklevingen rond de eierstokken en eileiders draagt vooral de chronische ontsteking in het kleine bekken bij aan verminderde vruchtbaarheid van vrouwen met endometriose.
Wat zijn de verschijnselen?
Hevige menstruatiepijn vanaf de allereerste menstruatie van je leven (de menarche), al dan niet gepaard gaande met hevig bloedverlies, kan het eerste symptoom zijn van endometriose en mogelijk DIE in de toekomst. Als in de loop van de jaren de menstruatiepijn verhevigt, en/of chronische buikpijn ontstaat, ook tijdens pilgebruik, kan er sprake zijn van zich ontwikkelende endometriose. Telkens weer doorbraakbloedingen tijdens de pil kan ook een symptoom hiervan zijn. Als na het stoppen met de pil (bv wegens kinderwens) de menstruatiepijn nog heviger is als voorheen, of even hevig is als toentertijd toen wegens die menstruatieklachten met de pil werd gestart, moet zeker aan endometriose worden gedacht. Vaak is de buikpijn al vanaf enkele dagen voor de menstruatie aanwezig en blijft die na de menstruatie enkele dagen bestaan. Pijn bij het vrijen als gevolg van endometriose kan tot vaginisme leiden.
Advies
Endometriose heeft tijd, waarschijnlijk een aantal jaren nodig om diep infiltrerend te worden en dan zichtbaar en voelbaar te zijn bij onderzoek. Op jonge leeftijd, als endometriose pas kort bestaat, of wat hogerop in de onderbuik zit, zal bij inwendig onderzoek dan ook meestal geen afwijking worden gevonden, hetgeen niet betekent dat er geen endometriose is of zich aan het ontwikkelen is!! Alleen met behulp van een laparoscopie (kijkbuisonderzoek) kan door een gynaecoloog de diagnose worden gesteld en de ernst van de endometriose worden beoordeeld.
Bij (jonge) vrouwen zonder kinderwens met klachten die op endometriose kunnen duiden dient een tweesporenbeleid te worden gevoerd: niet meer menstrueren zodat er geen nieuwe endometriose kan ontstaan, en zorg voor weinig vrouwelijke hormonen in de circulatie waardoor bestaande endometriose niet wordt gestimuleerd. Dit kan worden bereikt door een anticonceptiepil zonder stopweek of een progestageen continu te gaan slikken.
Als er kinderwens bestaat bij hevig pijnlijke menstruaties of andere hierboven aangegeven klachten, is verwijzing naar een gynaecoloog aangewezen om zekerheid te krijgen over endometriose. Bij endometriose is de kans op een zwangerschap namelijk sterk verlaagd. De aanwezigheid en ernst van de ziekte kan dan worden vastgesteld en zo nodig kunnen fertiliteitsbehandelingen worden gestart.
Hormoonbehandelingen, maar ook zwangerschappen genezen endometriose niet en brengen die alleen tot stilstand. Alleen het operatief verwijderen van endometriosehaarden is therapeutisch. Endometriose kan terug komen als er niet voldoende radicaal werd geopereerd en er resten achterblijven (residu) of menstruaties weer voor nieuwe endometriose zorgt (recidief).
Medicijnen
Menstruatiepijn reageert in het algemeen goed op NSAID's (ibuprofen, diclofenac, naproxen); door effect op het maagslijmvlies wordt aangeraden om tegelijkertijd omeprazol te gebruiken. Paracetamol kan ook prima werken. Soms zijn sterkere medicijnen nodig zoals opoïden (tramadol, morfine, MSContin, methadon). Voor uitgebreidere informatie: zie NHG-patiëntenbrief  "Menstruatiepijn".
Hormonale behandeling kan met een oraal anticonceptivum (bv Microgynon30, Microgynon20, Marvelon, Diane35 e.a.) of een progestageen (lynestrenol, norethisteron, medroxyprogesteronacetaat, desogestrel) die zonder stopweek moeten worden gebruikt. Bij doorbraakbloedingen kan 5 dagen worden gestopt waarna de therapie kan worden hervat. Op die wijze kan het aantal bloedingen tot enkele per jaar worden teruggebracht.
GnRH-agonisten (Lucrin-depot, Zoladex, Synarel) zijn hormonen die op de hersenen inwerken en daar de motor van de cyclus stilzetten. Het gevolg is een tekort aan vrouwelijke hormonen waardoor het gevoel van de overgang ontstaat (opvliegers, gewrichtsklachten); door tegelijkertijd een zwak vrouwelijk hormoon (tibolon) of progestageen (lynestrenol, norethisteron) te gebruiken worden de bijwerkingen minder en wordt botontkalking, een bijwerking op lange termijn, voorkomen. GnRH-agonisten worden alleen of na overleg met een gynaecoloog voorgeschreven.
Hoe gaat het verder?
Als de klachten blijven ondanks pijnstilling, pil- of progestageengebruik, of doorbraakbloedingen blijven optreden is nader onderzoek door een gynaecoloog, eventueel in een Endometriose Expertise Centrum, noodzakelijk. Op de site van de Endometriose Stichting (patiëntenvereniging) treft u uitgebreide informatie aan.

Brond: www.endometriose.nl

Bron: NHG patientenbrief Endometriose april 2011

   
De meest voorkomende symptomen van endometriose zijn:  

• Menstruatieproblemen;
• Chronische buikpijn;
• Pijnlijke geslachtsgemeenschap;
• Darm- en blaasproblemen tijdens de cyclus;
• Vermoeidheid;
• Onvruchtbaarheid.

Symptomen die geassocieerd zijn met endometriose zijn o.a.:

• Bekken- en/of buikpijn (ook buiten de menstruatieperiode);
• Lage rugpijn;
• Pijn in de benen;
• Ovulatiepijn (= pijn bij de eisprong);
• Pijn tijdens inwendig onderzoek van de vagina en/of darm;
• Lusteloosheid;
• Depressie en/of prikkelbaarheid;
• PreMenstrueel Syndroom (PMS);
• Gezwollen buik;
• Slapeloosheid.

Ernst endometriose
De ernst van de symptomen staat niet altijd gelijk aan de ernst van de aandoening, wel hebben ze vaak een relatie met de locatie van de endometriosehaarden. Zo kan het zijn dat milde endometriose, bestaande uit een paar haarden in de holte van Douglas, erge pijn veroorzaakt terwijl ernstige endometriose, voornamelijk gevestigd op de eierstokken, zorgt voor weinig pijn.
Kleine endometriosehaarden produceren bij hogere activiteit prostaglandine. Prostaglandinen zijn weefselhormonen die een rol spelen bij veel lichaamsfuncties en waarschijnlijk verantwoordelijk zijn voor veel symptomen van endometriose.
Toename symptomen
Als de endometriose blijft groeien, zullen ook de symptomen erger worden en vaker voor komen. In het begin zul je hier alleen op de eerste dagen van de menstruatie last van hebben. Later kan het zijn dat je ook buiten de cyclus last hebt van de symptomen van endometriose.
Oorzaken van de pijn
De belangrijkste klacht van vrouwen met endometriose is pijn. Dit komt omdat het slijmvlies in de baarmoeder iedere maand wordt opgebouwd en tijdens de menstruatie wordt afgestoten. Normaal gesproken maakt het baarmoederslijmvlies dat buiten de baarmoeder zit niet het proces mee van maandelijks opbouwen en afstoten. Omdat dit nu wel gebeurt, raakt het weefsel dat om de endometriosehaarden zit geïrriteerd. Deze irritatie kan zorgen voor een ontstekingsreactie die dan weer zorgt voor pijn. Ook kan een ontsteking zorgen voor verklevingen die ook pijnlijk kunnen zijn. Verklevingen zijn bindweefselstrengen die zich vormen tussen organen in de buik (bijvoorbeeld een darm) of tussen een orgaan en de buikwand.
Een andere oorzaak van pijn is de aanwezigheid van een endometriosecyste op een eierstok. Zeker als er verklevingen zijn tussen de eierstok, eileider en bekkenwand. De pijn wordt veroorzaakt doordat de cyste onder spanning staat. Wanneer de cyste barst komt de inhoud, meestal is dit oud bloed, in de buikholte terecht. Het buikvlies wordt geprikkeld en je hebt direct veel pijn in je buik. Als een cyste barst kan er een buikvliesontsteking optreden, al is dit wel een zeldzame reactie. Klik hier om meer te lezen over endometriose en cystes.
Menstruatieproblemen
Je kunt tijdens de menstruatie krampen hebben die zo pijnlijk zijn dat je, met veel pijnstillers, één of meerdere dagen in bed moeten blijven liggen. Bij veel vrouwen begint de pijn steeds vroeger in de cyclus. Dit betekent dat de endometriose begint met pijn tijdens de menstruatie, daarna pijn vóór en tijdens de menstruatie en nog later kan het gebeuren dat er een aanhoudende pijn is, die soms voor of tijdens de menstruatie erger wordt.  Klachten die hier ook vaak bij horen zijn hevige bloeding en/of het verlies van stolsels, langdurige bloedingen, licht bloedverlies voor de menstruatie (spotting), onregelmatig bloedverlies en/of een onregelmatige cyclus.
 
Darm- en blaasproblemen
Als endometriose tegen de darm aandrukt kan dit problemen geven bij de ontlasting. Vrouwen hebben vaak tijdens, maar ook buiten de menstruatie, last van 'loze aandrang'. De endometriosehaard drukt tegen de darmwand en geeft het aandrang-gevoel voor ontlasting, terwijl er in de darm geen ontlasting zit.
Endometriose kan ook ingroeien in de wand van de dikke darm. Hierdoor wordt de holte van de darm verkleind en kan de ontlasting minder makkelijk door de darm naar buiten worden geduwd. Dit kan zorgen voor verstopping of juist dunne ontlasting en veel buikkrampen. Ook kun je last hebben van een pijnlijke, moeilijke of slijmerige ontlasting. In zeldzame gevallen kan endometriose door het darmslijmvlies groeien en bloed afgeven via de anus. Ook deze klachten komen vooral voor tijdens, maar soms ook buiten de menstruatie om.
Darmproblemen kunnen meerdere oorzaken hebben, daarom is het moeilijk om vast te stellen dat het hier om endometriose gaat. Om een darmafwijking aan te tonen, zal de arts meestal een darmonderzoek doen, waarbij een cameraatje via de anus in de darm wordt gebracht. Zo is het mogelijk om de binnenkant van de darm te bekijken. Wanneer er sprake is van endometriose wordt bij dit onderzoek meestal niets afwijkends gevonden.
Een endometriosehaard kan ook tegen de blaas aandrukken. Hierdoor kunnen pijnklachten ontstaan bij het plassen of zorgen voor loze aandrang. Als de endometriose ook nog doorgroeit in de blaas, kan hierdoor bloedverlies bij de urine ontstaan. Dit gebeurt meestal tijdens de menstruatie, maar soms ook daarbuiten. Bovengenoemde klachten hebben meestal een andere oorzaak dan endometriose, bijvoorbeeld een blaasontsteking.
Vermoeidheid
Na langdurige lichamelijke of geestelijke inspanning is het normaal dat je moe bent. Als je ook moe wordt na lichte inspanningen, wordt dit 'abnormale moeheid' genoemd. Moeheid komt bij allerlei ziektes voor en is daardoor niet direct te koppelen aan endometriose. Wel zijn er opvallend veel vrouwen met endometriose die last hebben van vermoeidheid, soms zelfs extreme vermoeidheid. Wat daar de oorzaak van is, is op dit moment nog niet bekend. Het is mogelijk dat de (chronische) pijn die de vrouwen hebben zorgt voor vermoeidheid (uitputting van het lichaam).
Pijnlijke geslachtsgemeenschap
Veel vrouwen met (diepe) endometriose hebben pijn bij geslachtsgemeenschap. Vooral het doorstoten van de penis is pijnlijk. De pijn ontstaat doordat penis tegen de baarmoedermond en tegen de onderkant van de vaginawand komt, waar de darm dicht tegen de vagina aan ligt. Dit is het gebied waar diepe endometriose voorkomt. Door de aanraking van de endometriosehaarden treedt irritatie op en kan een eventueel aanwezige ontstekingsreactie worden geprikkeld. Hierdoor kan seks erg pijnlijk zijn. Soms zelfs zo pijnlijk dat het voor vrouwen met diepe endometriose onmogelijk is om seks te hebben. Hetzelfde geldt voor het gebruiken van tampons.
Zodra een vrouw pijnlijke seks heeft ervaren is het mogelijk dat zij in het vervolg, bewust of onbewust, haar bekkenbodemspieren gaat aanspannen, uit angst voor de pijn. De aangespannen spieren maken het moeilijker om de penis in de vagina te brengen, waardoor het juist zorgt voor een pijnlijke reactie. Het is daarom goed mogelijk dat je als vrouw in een vicieuze cirkel terecht komt die moeilijk te doorbreken is. Het gevolg kan zijn dat een vrouw probeert om seks te vermijden.
Praten over seks kan ongemakkelijk zijn omdat we het niet gewend zijn, het er (uit schaamte) niet over willen hebben of omdat we de partner niet willen kwetsen. Toch is het belangrijk om hem/haar in vertrouwen te nemen om spanningen tussen jullie te voorkomen. Vertrouw erop dat hij/zij jou zal steunen, begrip zal tonen en dat jullie samen een oplossing kunnen zoeken. Komen jullie er niet uit? Seksuologische begeleiding kan een goede ondersteuning geven.
Ook andere symptomen van endometriose, zoals vermoeidheid of de associatie van seks met een zwangerschap kunnen van invloed zijn op het seksleven. Heb je hierdoor minder zin in (spontane) seks? Bespreek het met je partner!